Quá trình hình thành và phát triển của Bảo hiểm xã hội được thể hiện ở 3 giai đoạn chính: trước năm 1945, từ năm 1954 đến năm 1975, từ năm 1975 đến nay
Giai đoạn trước năm 1945
Trước năm 1945 ở Việt Nam chưa có pháp luật bảo hiểm xã hội. Bởi vì đất nước bị thực dân Pháp đô hộ. Đời sống của nhân dân vô cùng cực khổ, nghèo đói. Tuy nhiên nhân dân Việt Nam có truyền thống cưu mang, giúp đỡ lẫn nhau những khi gặp rủi ro hoạn nạn. Đặc biệt là sự che chở của họ hàng làng xã thân tộc. Cũng có một số nhà thờ tổ chức nuôi trẻ mồ côi, thực hiện tế bần (Bảo hiểm xã hội sơ khai).II.Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1954Tháng 8 năm 1945 Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời.
Tháng 12 năm 1946 Quốc hội đã thông qua Hiến pháp đầu tiên của Nhà nước dân chủ nhân dân. Trong Hiến pháp có xác định quyền được trợ cấp của người tàn tật và người già. Ngày 12 tháng 3 năm 1947 Chủ tịch nước Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 29/SL quy định chế độ trợ cấp cho công nhân. Ngày 20 tháng 5 năm 1950 Hồ Chủ Tịch ký 2 sắc lệnh là 76, 77 quy định thực hiện các chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, hưu trí cho cán bộ, công nhân viên chức.
Đặc điểm của chính sách pháp luật Bảo hiểm xã hội ở thời kỳ này là do trong hoàn cảnh kháng chiến gian khổ nên việc thực hiện Bảo hiểm xã hội rất hạn chế. Tuy nhiên, đây là thời kỳ đánh dấu sự quan tâm rất lớn của Đảng và Nhà nước về chính sách Bảo hiểm xã hội. Đồng thời những quy định về bảo hiểm xã hội của Nhà nước ở thời kỳ này là cơ sở cho sự phát triển Bảo hiểm xã hội sau này.
Giai đoạn từ năm 1954 đến năm 1975
Miền Bắc được giải phóng, xây dựng chủ nghĩa xã hội nên pháp luật về Bảo hiểm xã hội được phát triển mở rộng nhanh. Điều lệ Bảo hiểm xã hội ban hành ngày 27/12/1961 có thể coi là văn bản gốc về Bảo hiểm xã hội quy định đối tượng là công nhân viên chức nhà nước, hệ thống 6 chế độ Bảo hiểm xã hội, quỹ Bảo hiểm xã hội nằm trong ngân sách nhà nước do các cơ quan đơn vị đóng góp. Năm 1964 có Điều lệ đãi ngộ quân nhân. Riêng miền Nam, Bảo hiểm xã hội cũng thực hiện đối với công chức, quân đội làm việc cho chính thể Ngụy.
Giai đoạn từ năm 1975 đến nay
Bảo hiểm xã hội được thực hiện thống nhất trong cả nước. Có nhiều lần được sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với nền kinh tế xã hội. Tuy nhiên sau khi Nhà nước chuyển đổi nền kinh tế từ tập trung, quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa thì chính sách Bảo hiểm xã hội bộc lộ những nội dung cần sửa đổi bổ sung. Bảo hiểm xã hội mở rộng đối tượng, thành lập quỹ Bảo hiểm xã hội độc lập với ngân sách Nhà nước do sự đóng góp của người lao động, chủ sử dụng lao động và sự hỗ trợ của Nhà nước, thành lập cơ quan chuyên trách để quản lý quỹ và giải quyết các chế độ trợ cấp.
Ngày 16/02/1995, Chính phủ có Nghị định số 19/CP về việc thành lập Bảo hiểm xã hội Việt Nam trên cơ sở thống nhất chức năng, nhiệm vụ các bộ của Bộ Lao động Thương binh – Xã hội và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam.