Ngày xửa ngày xưa, có hai chị em cùng cha khác mẹ là Tấm và Cám. Khi cha qua đời Tấm sống với mẹ kế là mẹ của Cám.
Bà dì ghẻ của Tấm là một con người độc ác, ngày nào cũng bắt Tấm phải làm tất cả mọi công việc ở trong nhà còn Cám thì bà ta không bắt làm gì nên suốt ngày chơi bời lêu lổng.
Một hôm bà dì ghẻ của Tấm sai hai chị em Tấm và Cám đi ra đồng mò cua bắt cá. Bà ta có dặn: “Trong hai đứa ngươi hễ đứa nào mà mò được nhiều cua bắt được nhiều cá thì ta sẽ có thưởng”. Bản chất Tấm là con người chăm chỉ siêng năng cho nên Tấm bắt được nhiều cá hơn Cám, Cám thì lười biếng không chịu làm việc bao giờ quen rồi cho nên không bắt được con cá nào cả.
Trên đường trở về nhà Cám đã nghĩ mọi cách để lừa gạt Tấm. Đi qua ngang một cái ao Cám liền bảo với Tấm :
– Chị Tấm ơi chị Tấm. Đầu chị lấm, chị tắm ao sâu kẻo về mẹ mắng.
Tấm là con người thật thà nên đã tin lời cô em gái ngay. Tấm để giỏ cá trên bờ nhờ Cám coi hộ và lội xuống dưới bờ ao để gội đầu. Ở trên bờ Cám đã lấy toàn bộ cá trong giỏ của Tấm trút vào giỏ của mình và vội chạy về nhà trước Tấm. Khi Tấm gội đầu xong, bước lên bờ xem thì giỏ cá đã không còn một con cá nào. Tấm ngồi xuống khóc nức nở, Bụt thấy vậy liền hiện lên hỏi:
– Tại sao con lại khóc.
Tấm kể rõ đầu đuôi câu chuyện của mình cho Bụt nghe, Bụt liền nói :
– Thôi đừng khóc nữa con hãy nín đi, ở trong giỏ còn một con cá bống. Con mang về thả xuống dưới giếng để nuôi, mỗi ngày con mang một ít cơm thừa cho cá ăn và nhớ gọi: “Bống bống bang bang, Lên ăn cơm vàng cơm bạc nhà ta, chớ ăn cơm hẩm cháo hoa nhà người.
Nói xong Bụt hóa phép và biến mất. Tấm nghe theo lời của Bụt dặn dò mang Bống về thả xuống dưới giếng để nuôi. Ngày ngày Tấm đều nhịn ăn dành ra một chút cơm để nuôi Bống. Bống càng ngày càng lớn nhanh, người với cá quen nhau.
Cám thấy Tấm hàng ngày đều mang cơm ra giếng để thả nên Cám đã sinh nghi và rình theo Tấm. Cám theo dõi và phát hiện được nên đã về mách lại cho mẹ biết.
Đến sáng ngày hôm sau bà dì ghẻ của Tấm sai Tấm dắt trâu đi chăn tít đồng xa, bà ta đã mật ngọt dặn Tấm :
– Tấm ơi, ở làng mình cấm chăn trâu ở đồng. Con hãy dắt trâu ra cánh đồng cỏ ở xa để cho trâu ăn, con đừng cho trâu ăn đồng làng kẻo làng bắt mất trâu
Tấm không biết rằng mẹ con nhà cám đang âm mưu một ý định thâm độc nên cô vẫn dắt trâu đi trăn nơi đồng xa. Đoạn Tấm vừa dắt trâu ra đồng, hai mẹ con nhà cám chạy ngay ra giếng gọi Bống như Tấm vẫn gọi hàng ngày. Thấy tiếng gọi quen thuộc, Bống ngoi lên khỏi mặt nước. Chỉ chờ có thế, hai mẹ con nhà cám dùng lưới tóm Bống lên bờ để giết thịt.
Trời cũng đã tối sẩm, Bống dắt trâu trở về nhà. Sau khi ăn cơm xong, Tấm mang chút cơm cho Bống và ra giếng gọi. Nhưng gọi mãi, gọi mãi vẫn tiếng gọi như thường lệ mà vẫn không thấy Bống đâu. Biết là mẹ con cám đã bắt Bống ăn thịt rồi, Tấm ngồi xuống thềm giếng khóc nức nở. Thấy Tấm lại khóc, bụt hiện lên hỏi:
– Tại sao con khóc?
Tấm kể lại sự tình của mình cho bụt nghe, nghe xong bụt bảo:
– Thôi con hãy nín đi!, ta sẽ giúp con. Giờ con hãy về nhà lấy xương của Bống rồi cho vào 4 chiếc hũ và đem nó chôn xuống dưới 4 chân giường của con. Rồi sau này để làm gì thì con sẽ hiểu.
Nghe lợi bụt dặn, Tấm về nhà tìm xương của Bống. Nhưng vì mẹ con cám đã cố tình giấu biệt nên Tấm tìm mãi vẫn không thấy đâu. Bỗng có một con gà nói:
– Cục ta cục tác ! Cho ta nắm thóc, ta bới xương cho.
Tấm chạy vào lấy cho con gà trống một nắm thóc, con gà chạy vào trong bếp và bới ra toàn bộ xương của bống mà mẹ con nhà cám chôn vùi. Làm theo lời bụt dặn, Tấm lượm toàn bộ số xương bống cho vào 4 chiếc hũ và chôn dưới chân giường.
Một thời gian sau, trong nước tổ chức hội, nhà vua cho phép dân chúng thoải mái vui chơi linh đình, nhà nào nhà nấy trong làng cũng nô nức đi chơi hội, trai gái trong làng thì rồng rắn nhau đi. Thấy Tấm cũng muốn đi chơi hội, mụ dì ghẻ nguýt dài một cái, mụ lấy ra một đấu thóc đem trộn với một đấu gạo rồi bảo Tấm:
– Con à, chịu khó nhặt xong cho dì chỗ gạo này rồi con muốn đi chơi thì dì sẽ cho đi. Nhớ phải nhặt xong không là dì về chưa thấy xong là dì đánh đòn con đấy.
Thế là hai mẹ con nhà Cám lên đường đi chơi hội, để lại Tấm ở nhà hùi hũi nhặt thóc một mình. Tấm đành nín nhịn ngồi nhặt số thóc mà dì ghẻ đưa cho, nhưng nhặt mãi Tấm thấy không biết bao giờ mới nhặt xong hết chỗ thóc này. Biết rằng mình sẽ không được đi chơi hội, Tấm ngồi khóc.
Bụt thấy vậy lại hiện lên hỏi Tấm:
– Vì sao con khóc?
Tấm trả lời Bụt:
– Dạ thưa, dì ghẻ bắt con nhặt thóc ra thóc, gạo ra gạo rồi mới được đi chơi hội. Nhưng con nhặt xong thì hội tan mất rồi Bụt ạ!
Bụt bảo Tấm:
– Con đừng lo lắng, giờ con hãy mang thúng thóc ra đặt ở giữa sân nhà, ta sẽ bảo chim sẻ bay xuống nhặt giúp con.
Tấm lo lắng bảo Bụt:
– Dạ, nhưng ngộ nhỡ chim sẻ ăn mất thóc của con thì dì con về sẽ đánh đòn con bụt ạ !
Bụt đáp:
– Con yên tâm, con hãy nói:
“Rặt rặt (con chim sẻ ) xuống nhặt cho tao
in mất hạt nào thì tao đánh chết”
Tấm vừa dứt lời, lập tức có một đàn chim sẻ sà xuống giúp đỡ tấm. Chẳng mấy chốc Tấm đã hoàn thành công việc mà mụ gì ghẻ độc ác giao cho. Nhưng mặc dù công việc đã xong, đến lúc có thể đi chơi hội được rồi thì Tấm bỗng dưng lại ngồi khóc. Bụt thấy thế lại hiện ra hỏi:
– Tại sao con khóc?
Tấm nói:
– Bụt ơi, quần áo con rách rưới thế này thì làm sao đi chơi hội được bụt ạ !
Bụt nói:
– Giờ con hãy làm theo lời ta, vào nhà đào 4 chiếc hũ mà con đã chôn xương bống ở dưới chân giường. Con sẽ có đủ quần áo để đi hội.
Tấm vâng lời bụt vào phòng đào hũ lên. Quả không hết ngạc nhiên khi hũ thứ nhất là một cái áo mớ ba, một cái áo xống lụa, một cái yếm lụa điều và một cái khăn nhiễu Đào, hũ thứ hai đựng một đôi giầy thêu rất đẹp, hũ thứ 3 có một con ngựa nhỏ xíu, khi đặt con ngựa xuống đất thì bỗng chốc nó biến thành ngựa thật, còn hũ cuối cùng thì là một bộ yên cương xinh xắn.
Tấm vui mừng lắm, vội đi tắm gội, thay quần áo đẹp rồi lên ngựa đi chơi hội. Ngựa phóng một lúc đã tới kinh thành nhưng chẳng may trên đường đi, khi ngựa phóng qua một chỗ lội, Tấm đánh rơi một chiếc giầy xuống mà không kịp nhặt. Khi ngựa dừng lại ở đám hội, Tấm lấy một chiếc khăn gói chiếc giầy còn lại và chen vào biển người.
Giữa lúc ấy, đoàn xe xa giá (đoàn xe hộ tống nhà vua) đi tới chỗ lội tấm đánh rơi giầy. Hai con voi ngự đầu đàn tới đó thì cắm ngà xuống đất kêu rống lên không chịu tiến bước. Thấy lạ nhà vua sai quân lính đi tới xem thử, sau một hồi tìm kiếm thì một người lính đã tìm được một chiếc giầy nhỏ nhỏ xinh xinh mà Tấm đã sơ ý đánh rơi. Nhà vua ngắm nghía chiếc giầy không chán mắt, vua nghĩ “chà một chiếc giầy thêu thật đẹp, chắc hẳn người mang chiếc giầy này nhan sắc tuyệt trần.”
Nhà vua ban lệnh cho tất cả đàn bà con gái đi chơi hội thử giầy, hễ ai ướm vừa chiếc giầy này nhà vua sẽ lấy người con gái đó làm vợ. Đám hội lại càng thêm náo nhiệt khi các bà, các cô chen nhau tới thử giầy, ai cũng muốn được trở thành vợ của nhà vua. Nhưng chiếc giầy quá nhỏ, không một ai đi vừa và mẹ con nhà Cám cũng trong số đó. Khi Cám và dì ghẻ vừa bước ra khỏi lầu thì Cám nhìn thấy Tấm. Thấy thế Cám mách mẹ:
– Mẹ ơi, Chị Tấm cũng đi thử giầy kìa !
Dì ghẻ bĩu môi:
– Con nỡm, chuông khánh còn chẳng ăn ai nữa là mảnh chĩnh vứt ngoài bờ tre!
Nhưng khi Tấm đặt chân và chiếc giầy thì vừa như in, Tấm lấy chiếc giầy còn lại trong chiếc khăn đi vào thì hai chiếc giầy giống nhau như đúc. Quân lính hò reo vui mừng, ngay lập tức nhà vua cho một đoàn tỳ nữ rước nàng vào cung. Hai mẹ con nhà Cám nhìn Tấm bước lên kiệu với vẻ mặt bàng hoàng và ánh mặt chất chứa sự ghen tị.
Đến ngày giỗ cha, Tấm xin phép nhà vua về nhà. Thấy Tấm trở về, mẹ con nhà cám lập mưu giết Tấm. Mụ gì ghẻ bảo:
– Con mặc dù giờ đây đã là thân ngọc ngà mà vẫn nhớ ngày giỗ cha đúng là một người con hiếu thảo, giờ con hãy trèo lên cây cau hái xuống một buồng để mẹ đặt lên cúng cha con.
Tấm vâng lời trèo lên cây, vì công việc này trước tấm đã làm rất nhiều nên chỉ trong chốc lát Tấm đã lên tới ngọn cây. Ở dưới gốc, mụ gì ghẻ cầm dao đốn gốc. Thấy cây rung chuyển Tấm nói vọng xuống hỏi dì:
– Dì làm gì dưới gốc cây thế?
Mụ dì ghẻ đáp:
– Gốc cây lắm kiến, dì đuổi bớt chúng kẻo chúng bò lên đốt con.
Mụ càng lúc càng đốn nhanh, Tấm chưa kịp xé cau thì cây đã đổ. Cây đổ, Tấm ngã xuống ao và chết. Mụ dì ghẻ mang toàn bộ quần áo Tấm mặc cho Cám rồi đưa vào cung vua. Gặp vua mụ nói:
– Con bé là một đứa con gái ngoan ngoãn hiếu thảo, chẳng may trèo cau hái xuống cúng cha thì bị ngã. Lúc hấp hối, con bé nói là đưa em cám vào phục vụ nhà vua thay chị.
Nhà vua vô cùng đau xót nhưng không nói một lời, vua nghĩ thôi thì cứ thuận theo ý nguyện cuối cùng của người vợ.
Tấm chết hóa thân thành một con chim Vàng Anh bay về tận hoàng thành. Một ngày, cám đang giặt đồ cho vua ngoài sân thì con chim Vàng Anh đậu trên cành cất tiếng hót: “Giặt áo chồng tao thì giặt cho sạch. Phơi áo chồng tao, phơi lao phơi sào, chớ phơi bờ rào rách áo chồng tao ”
Nghe tiếng chim hót Cám tái mặt. Vàng Anh hàng ngày theo nhà vua hót rất vui tai, hễ vua đi đâu là Vàng Anh lại đi theo tới đó. Thấy chim quyến luyến theo mình nhà vua bảo:
– Vàng ảnh vàng anh, có phải vợ anh chui vào tay áo.
Chim Vàng Anh bay tới đậu trên tay vua rồi chui vào tay áo. Kể từ khi đó nhà vua quyến luyến chim không rời, vua còn cho làm hẳn một chiếc lồng bằng vàng cho chim ở. Nói đến Cám thì vua không màng gì và chỉ coi như một người hầu hạ.
Cám trong mình tức tối, chạy tới hỏi ý kiến của mẹ. Bà mẹ bảo cám tìm cách bắt chim làm thịt rồi nói dối vua sau. Cám nghe theo âm mưu của bà mẹ, nhân lúc vua đi vắng bắt Vàng Anh để mổ thịt, còn lông chim Cám đem chôn ở góc vườn.
Thấy mất Vàng Anh, vua hỏi Cám thì Cám đáp:
– Thiếp thèm ăn thịt chim nên đã mạn phép giết thịt ăn mất rồi.
Nhà vua rất tức giận nhưng không nói gì cả. Lông chim Vàng Anh lại hóa ra hai cây đào, khi vua ra chơi vườn ngự thì thấy cành lá cây sà xuống che thành vòng như hai cái lọng. Kể từ khi đó, vua hàng ngày ra đây mắc võng nằm nghỉ ngơi.
Cám thấy vậy lại chạy về mách mẹ. Bà ta bảo:
– Con hãy lựa thời cơ sai người chặt hai cây xoan đào nó làm khung cửi.
Thế là nhân một ngày mưa bão, Cám lập tức sai người chặt cây. Khi trở về thấy cây bị đốn hạ, vua hỏi Cám thì Cám đáp:
– Cây bị đổ vì bão lớn, thiếp sai người đem chúng làm thành chiếc khung cửi để hàng ngày dệt áo cho bệ hạ.
Nhưng khi khung cửi được đóng xong, cám ngồi vào dệt thì lúc nào cũng nghe thấy tiếng khung cửi rủa mình:
“Cót ca cót két
Lấy tranh chồng chị
Chị khoét mắt ra”
Cám lại sợ hãi chạy về mách mẹ, bà ta bảo Cám:
– Con đốt chiếc khung cửi đi rồi lấy tro tới một nơi thật xa mà vứt.
Về tới hoàng cung, Cám làm theo lời mẹ mình. Cám đem chiếc khung cửi đi đốt và lấy tro đi đổ ở lề đường cách xa hoàng cung. Chính tại nơi đó lại mọc lên một cây thị cành lá xum xuê. Nhưng cây chỉ có một quả duy nhất thơm ngát một vùng. Một hôm có một bà cụ đi ngang qua ngồi nghỉ dưới gốc thị, thấy thị thơm bà nói:
– Thị ơi, thị rụng bị bà, bà để bà ngửi chứ bà không ăn.
Bà lão vừa dứt lời, quả thị rơi vào bị. Bà lão đem thị về ngắm nghía và ngửi mùi thơm. Hàng ngày bà lão đi chợ, từ trong quả thị hiện ra một cô Tấm giúp bà dọn dẹp, thổi cơm, hái rau ở vườn nấu canh giúp bà. Xong xuôi, Tấm lại chui vào quả thị. Bà lão thấy ngạc nhiên khi lần nào đi làm về, nhà cửa đều rất sạch sẽ gọn gàng, cơm canh đã tươm tất. Một hôm bà giả bộ đi chợ nhưng ra tới cổng, bà quay trở vào nép sau cánh cửa để xem chuyện lạ này ra sao.
Vẫn như mọi hôm, nghĩ bà đi chợ rồi nên Tấm từ quả thị chui ra dọn dẹp. Bà lão tới ôm trầm lấy tấm rồi xé đi vỏ thị. Kể từ khi đó Tấm không phải giấu mình nữa, Tấm ở với bà và giúp bà làm lụng. Bà lão có Tấm giúp nên bà mở một quán nước nhỏ ven đường để bán cho khách đi qua. Tấm rất giỏi têm trầu nên quán càng ngày càng đông khách, ai cũng muốn dừng lại uống chén nước và ăn trầu Tấm têm.
Một ngày nọ, nhà vua vi hành đi ngang qua thấy quán nước đông người nên dừng chân uống nước. Thấy miếng trầu têm hình cánh phượng, nhà vua thấy giống trầu vợ mình têm nên hỏi bà lão:
– Bà cho con hỏi, trầu này ai têm mà đẹp vậy?
Bà lão đáp:
– Trầu này là con gái bà têm, cũng vì trầu đẹp và ngon nên quán bà mới đông khách thế này đấy con.
Nhà vua nói:
– Miếng trầu này cách têm giống như người vợ đã mất của con, bà có thể cho con gặp con gái bà được không?
Bà lão gọi tấm ra. Khi Tấm vừa xuất hiện, vua nhận ra vợ mình. Mừng quá hai vợ chồng ôm trầm lấy nhau, vua lập tức cho người mang kiệu rước nàng về cung.
Cám Thấy Tấm trở về và được vua yêu thương như xưa, thì nó không khỏi sợ hãi Một hôm, Cám hỏi chị:
– Chị Tấm ơi, chị Tấm! chị làm thế nào mà da chị lại trắng thế ?
Tấm đáp:
– Nhờ chị tắm bằng nước sôi đó em.
Tưởng thật, Cám cho người đun một nồi nước sôi thật to rồi bảo dội lên người. Cám chết, Tấm cho người đem xác Cám làm thành mắm bỏ vào chĩnh gửi cho mụ dì ghẻ, nói là quà của con gái gửi biếu. Mẹ Cám tưởng quà con gái gửi về nên lấy mắm ra ăn, bữa nào bà ta cũng tấm tắc khen ngon. Một con quạ từ đâu bay tới đậu trên nóc nhà kêu rằng:
– Ngon ngỏn ngòn ngon ! Mẹ ăn thịt con, có còn xin miếng.
Bà dì ghẻ tức lắm vì tự dưng có con quạ ở đâu tới quấy nhiễu, bà ta chửi mắng ầm ĩ rồi vác sào đuổi quạ. Nhưng đến ngày ăn gần hết mắm, dòm vào chĩnh, bà ta mới thấy đầu lâu của con mình. Sốc quá, bà dì ghẻ lăn đùng ra chết.