Bản chất của chủ nghĩa duy vật biên chứng với tính cách là hạt nhân của thế giới khoa học được biểu hiện như sau:
Giải quyết vấn đề cơ bản của triết học từ quan điểm thực tiễn:
Chủ nghĩa duy vật cũ thiếu quan điểm thực tiễn, đầy tính trực quan và máy móc, nên không nhìn thấy được tính năng động sáng tạo của ý thức, không nhận thấy được vai trò quan trọng của ý thức trong đời sống của con người.
Khi khắc phục những nhược điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định vật chất có trước và quyết định ý thức; trong hoạt động thực tiễn, ý thức con người xâm nhập vào lực lượng vật chất, thông qua những lực lượng vật chất, nó tác động tích cực làm biến đổi hiện thực vật chất (khách quan) theo nhu cầu (chủ quan) của con người. Như vậy, chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ đối lập của chủ nghĩa duy tâm (cả duy tâm khách quan lẫn duy tâm chủ quan) mà còn đối lập với chủ nghĩa duy vật tầm thường.
Thống nhất thế giới quan duy vật với phép biện chứng:
Chủ nghĩa duy vật cũ (thế kỷ XVII – XVIII), kể cả CN duy vật của Phoiơ bắc mang nặng tính siêu hình, phép biện chứng chủ yếu được nghiên cứu trong các hệ thống triết học duy tâm, đặc biệt là hệ thống triết học duy tâm của Hêghen nên nó thường tư biện, thần bí.
C.Mác đã cải tạo triệt để chủ nghĩa duy vật cũ để giải thoát chủ nghĩa duy vật ra khỏi tính siêu hình; đồng thời C.Mác cũng cải tạo triệt để phép biện chứng duy tâm để giải thoát phép biện chứng ra khỏi tính thần bí, tư biện; từ đó, C.Mác xây dựng nên chủ nghĩa duy vật biên chứng hay phép biện chứng duy vật. C.Mác đã thống nhất TGQ duy vật với phép biện chứng.
Tính duy vật triệt để:
Chủ nghĩa duy vật biên chứng không chỉ duy vật trong lĩnh vực tự nhiên mà con duy vật trong lĩnh vực xã hội; chủ nghĩa duy vật lịch sử là cống hiến vĩ đại của C.Mác cho kho tàng tư tưởng của loài người.
Chủ nghĩa duy vật cũ không triệt để, nó chỉ duy vật trong tự nhiên, còn trong lĩnh vực xã hội, nó hoàn toàn duy tâm. Phoibắc – nhà duy vật vĩ đại nhất trước Mác, bậc tiền bối của Mác cũng không ngoại lệ.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử ra đời từ kết quả C.Mác và Ăngghen vận dụng chủ nghĩa duy vật biên chứng vào nghiên cứu lĩnh vực xã hội và tổng kết lịch sử, kế thừa có phê phán toàn bộ tư tưởng xã hội của loài người trên cơ sở khái quát thực tiền mới của giai cấp vô sản.
“Trong khi nghiên cứu sâu và phát triển chủ nghĩa duy vật, Mác đã đưa học thuyết đó tới chỗ hoàn bị và mở rộng học thuyết ấy từ chỗ nhận thức giới tự nhiên đến chỗ nhận thức xã hội loài người. chủ nghĩa duy vật lịch sử của Mác là thành tựu vĩ đại nhất của tư tưởng khoa học.
“Tất cả những cái mà tư tưởng loài người đã sáng tạo ra, Mác đã nghiền ngẫm lại, đã phê phán, và thong qua phong trào công nhân mà kiểm tra lại”
Với chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhân loại tiến bộ có được một công cụ vĩ đại trong nhận thức và cải tạo thế giới.
Tính thực tiễn – cách mạng: chủ nghĩa duy vật biên chứng hướng dẫn con người trong hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới
chủ nghĩa duy vật biên chứng là vũ khí lý luận của giai cấp vô sản:
Lợi ích của giai cấp vô sản phù hợp với lợi ích của nhân loại tiến bộ. Cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản giải phóng mình ra khỏi sự áp bức, bóc lột cũng là cuộc đấu tranh của nhân loại tiến bộ và nó chỉ thắng lợi khi phát triển từ tự phát lên tự giác.
Được luận chứng bằng những cơ sở lý luận khoa học, phản ánh các quy luật phát triển khách quan của lịch sử, chủ nghĩa duy vật biên chứng trở thành hệ tư tưởng của giai cấp vô sản – một hệ tư tưởng chứa đựng trong mình sự thống nhất giữa tính khoa học và tính cách mạng.
• chủ nghĩa duy vật biên chứng không chỉ giải thích thế giới mà còn góp phần cải tạo thế giới:
Khi xâm nhập vào phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản và nhân loại tiến bộ, phép biện chứng duy vật có được sức mạnh vật chất.
“Các nhà triết học đã chỉ giải thích thế giới bằng nhiều cách khác nhau, song vấn đề là cải tạo thế giới”. Để cải tạo TG hiệu quả giai cấp vô sản phải biết kết họp sức mạnh vật chất chính trị của mình với sức mạnh tinh thần của triết học DVBC để tạo nên sức mạnh tổng hợp vô địch.
• chủ nghĩa duy vật biên chứng không khẳng định sự tất thắng của cái mới.
Mọi cái hiện tồn tại đều chứa đựng trong mình tính tự phủ định. Là một hệ thống các quy luật phổ biến, chủ nghĩa duy vật biên chứng trở thành công cụ tinh thần để hạn chế rồi tiến đến xóa bỏ cái cũ lỗi thời, phát hiện và xây dựng cái mới tiến bộ.
• chủ nghĩa duy vật biên chứng là một hệ thống mở, là kim chỉ nam cho hành động.