1. Khái quát chung
Trung du và miền núi phía Bắc có diện tích rộng lớn, với vị trí địa lí đặc biệt, giáp với Thượng Lào và có thể giao lưu thuận lợi bằng đường sắt và đường ô tô với các tỉnh phía Nam Trung Quốc qua các cửa khẩu Lạng Sơn, Lào Cai và Móng Cái.
Trung du và miền núi phía Bắc kề liền với khu vực đồng bằng sông Hồng, giao lưu dễ dàng (nhất là vùng Đông Bắc) với khu vực kinh tế phát triển sôi động này của đất nước. Phía Đông là vịnh Bắc Bộ, một vùng biển giàu tiềm năng.
– Là vùng có lãnh thổ rộng: 101.000 km2, DS: 12 triệu (2006), gồm 15 tỉnh
– Vị trí địa lí thuận lợi cho việc giao lưu với các vùng, các nước
– Là vùng giàu TNTN:
+ Giàu khoáng sản và thủy điện nhất nước
+ Đất đai rộng, nhiều cao nguyên đồng cỏ
+ TN biển rất có giá trị
+ Khí hậu nhiệt đới có mùa đông lạnh
+ Địa hình đa dạng, có nhiều cảnh quan đẹp
– Khó khăn:
+ Là căn cứ cách mạng, có nhiều dân tộc ít người
+ Cơ sở hạ tầng còn nghèo nàn, đời sống văn hóa xã hội còn lạc hậu, tạo nên sự chênh lệch giữa vùng núi và đồng bằng, sự bất bình đẳng giữa các dân tộc
– Khai thác các thế mạnh về khoáng sản, thủy điện, đất đai, cảnh quan, rừng biển để phát triển công nghiệp, nông, lâm nghiêp, du lịch… đưa kinh tế miền núi phát triển mạnh, xóa đi sự chênh lệch và tạo sự bình đẳng giữa các dân tộc => Khai thác thế mạnh ở vùng này vừa có ý nghĩa kinh tế, vừa có ý nghĩa chính trị, xã hội sâu sắc.
2. Vấn đề khai thác thế mạnh của vùng
2.1. Thế mạnh về khai thác, chế biến khoáng sản và thuỷ điện
Trung du và miền núi phía Bắc là vùng có khoáng sản và trữ năng thuỷ điện lớn nhất nước ta. Lòng đất ở đây giàu than, quặng sắt, mangan, đồng, chì, kẽm, đất hiếm, apatit. Tuy nhiên, đa số các mỏ lại ở nơi mà kết cấu hạ tầng giao thông vận tải chưa phát triển, các vỉa quặng thường nằm sâu dưới lòng đất cho nên việc khai thác đòi hỏi phải có các phương tiện hiện đại và chi phí khai thác cao. Trong tương lai, sự kết hợp các tài nguyên phong phú, đa dạng trên lãnh thổ của vùng là một thế mạnh mà không phải vùng nào cũng có.
Các mỏ than tập trung chủ yếu ở khu Đông Bắc (Quảng Ninh, Na Dương, Thái Nguyên). Vùng than Quảng Ninh (trữ lượng thăm dò được là 3 tỉ tấn, chủ yếu là than antraxit) là vùng than lớn bậc nhất và chất lượng than tốt nhất của khu vực Đông Nam Á. Năm 1998, sản lượng khai thác vào khoảng 10 triệu tấn, trong đó lượng xuất khẩu vào khoảng 3 triệu tấn. Nguồn than khai thác được còn dùng làm nhiên liệu cho các nhà máy nhiệt điện, như nhà máy nhiệt điện Uông Bí (Quảng Ninh) có công suất lên tới 150 nghìn kW. Sắp tới sẽ xây dựng nhà máy nhiệt điện Quảng Ninh, công suất 600 nghìn kW.
Khu Tây Bắc có một số mỏ khá lớn như mỏ quặng đồng – niken (Sơn La), đất hiếm (Lai Châu).
Khu Đông Bắc có nhiều mỏ kim loại, đáng kể hơn cả là mỏ sắt (Yên Bái), thiếc và bôxit (Cao Bằng), kẽm – chì ở Chợ Điền (Bắc Cạn), đồng – vàng (Lào Cai). Mỏ thiếc Tĩnh Túc (Cao Bằng) sản xuất khoảng 1000 tấn thiếc mỗi năm, để tiêu dùng trong nước và xuất khẩu.
Khoáng sản phi kim loại đáng kể có apatit (Lào Cai). Mỗi năm khai thác khoảng 600 nghìn tấn quặng để sản xuất phân lân.
Trữ năng thuỷ điện của hệ thống sông Hồng (11 triệu kW) chiếm hơn 1/3 trữ năng thuỷ điện của cả nước. Riêng sông Đà chiếm gần 6 triệu kW. Nguồn thuỷ năng lớn này đang được khai thác. Nhà máy thuỷ điện Thác Bà trên sông Chảy có công suất thiết kế là 110 nghìn kW. Nhà máy thuỷ điện Hoà Bình trên sông Đà có công suất thiết kế là 1,9 triệu kW. Dự kiến sẽ xây dựng một số nhà máy thuỷ điện lớn như nhà máy thuỷ điện Sơn La (trên sông Đà) với công suất là 3,6 triệu kW, thuỷ điện Đại Thị (trên sông Gâm) 250 nghìn kW…
Việc phát triển thuỷ điện sẽ tạo ra động lực mới cho sự phát triển của vùng, nhất là việc khai thác và chế biến khoáng sản trên cơ sở nguồn điện rẻ và dồi dào. Tuy nhiên với những công trình kỹ thuật lớn như thế, cần chú ý đến những thay đổi không nhỏ của môi trường.
2.2. Thế mạnh về cây công nghiệp, cây dược liệu, các loại rau quả cận nhiệt và ôn đới.
Trung du và miền núi phía Bắc có phần lớn diện tích là đất feralit trên đá phiến, đá vôi và các đá mẹ khác, ngoài ra còn có đất phù sa cổ (ở vùng trung du). Nơi đây có khí hậu nhiệt đới ẩm, gió mùa, có mùa đông lạnh, lại chịu ảnh hưởng sâu sắc của điều kiện địa hình vùng núi. Vùng núi và trung du Đông Bắc địa hình tuy không cao, nhưng lại là nơi chịu ảnh hưởng mạnh nhất của gió mùa đông bắc, là khu vực có mùa đông lạnh nhất nước ta. Vùng núi Tây Bắc tuy chịu ảnh hưởng yếu hơn của gió lạnh mùa đông, nhưng do nền địa hình cao nên mùa đông cũng vẫn lạnh. Bởi vậy, trung du và miền núi phía Bắc có thế mạnh đặc biệt để phát triển các cây công nghiệp có nguồn gốc cận nhiệt và ôn đới. Đây chính là vùng chè lớn nhất cả nước, với các loại chè thơm ngon nổi tiếng ở Phú Thọ, Thái Nguyên, Yên Bái, Hà Giang, Sơn La.
Ở các vùng núi giáp biên giới của Cao Bằng, Lạng Sơn, cũng như trên vùng núi cao Hoàng Liên Sơn, điều kiện khí hậu rất thuận lợi cho việc trồng các cây thuốc quý (tam thất, đương quy, đỗ trọng, hồi, thảo quả…) và các cây ăn quả như mận, đào, lê. Ở Sa Pa có thể trồng rau mùa đông và sản xuất hạt giống quanh năm.
Khả năng mở rộng diện tích và nâng cao năng suất cây công nghiệp, cây đặc sản và cây ăn quả của trung du và miền núi phía Bắc còn rất lớn. Nhưng một khó khăn lớn đối với khu Đông Bắc là thời tiết hay nhiễu động, thất thường, còn đối với khu Tây Bắc là nạn thiếu nước về mùa đông. Mạng lưới các cơ sở công nghiệp chế biến nông sản (nguyên liệu cây công nghiệp) chưa cân xứng với thế mạnh của vùng.
Việc đẩy mạnh sản xuất cây công nghiệp và cây đặc sản sẽ cho phép phát triển nền nông nghiệp hàng hoá có hiệu quả cao của vùng và có tác dụng hạn chế nạn du canh, du cư.
2.3. Thế mạnh về chăn nuôi gia súc
Trung du và miền núi phía Bắc có nhiều đồng cỏ, chủ yếu là trên các cao nguyên ở độ cao 600 – 700m. Các đồng cỏ thường không lớn. Tuy vậy ở đây có thể phát triển chăn nuôi trâu, bò (lấy thịt và lấy sữa), ngựa, dê. Bò sữa được nuôi tập trung ở cao nguyên Mộc Châu (Sơn La). Trây, bò thịt được nuôi rộng rãi, nhất là trâu. Trâu khoẻ hơn, chịu ẩm giỏi hơn bò, dễ thích nghi với điều kiện chăn thả trong rừng. Đàn trâu trong vùng có hơn 1,7 triệu con, chiếm 3/5 đàn trâu cả nước. Đàn bò khoảng 800 nghìn con, bằng 20% đàn bò cả nước.
Hiện nay, những khó khăn trong việc vận chuyển các sản phẩm chăn nuôi tới vùng tiêu thụ (đồng bằng và đô thị) đã hạn chế việc phát triển chăn nuôi gia súc lớn của vùng. Thêm vào đó, các đồng cỏ cũng cần được cải tạo, nâng cao năng suất.
Do giải quyết tốt hơn lương thực cho người, nên hoa màu lương thực được giành nhiều hơn cho chăn nuôi đã thúc đẩy nhanh việc phát triển đàn lợn trong vùng, lên tới gần 5 triệu con (năm 1999), chiếm 26% đàn lợn của cả nước.
2.4. Thế mạnh về kinh tế biển
Trong điều kiện mở cửa nền kinh tế, thế mạnh về kinh tế biển của trung du và miền núi phía Bắc sẽ càng được phát huy. Vùng biển Quảng Ninh là một vùng biển rất giàu tiềm năng, một vùng đang phát triển năng động cùng với sự phát triển của vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ. Ở đây đang phát triển mạnh ngành đánh bắt và nuôi trồng thuỷ sản, nhất là đánh bắt xa bờ. Du lịch biển – đảo đang đóng góp đáng kể vào cơ cấu kinh tế, với quần thể du lịch Hạ Long đã được xếp hạng vào danh mục di sản thiên nhiên thế giới. Cảng Cái Lân (một cảng nước sâu) đang được xây dựng và nâng cấp, tạo đà cho sự hình thành.